هشتک در شبکه های اجتماعی و نقش آن در انتخابات ریاست جمهوری

خبرگزاری مهر – گروه استانها، مصطفی عبدی*؛ همه چیز را می خواهیم همچون ذائقه غذایی مان که فست فودی است، سریع انجام دهیم، حوصله اختصاص فرصت به خواندن یک متن بلند و یا یک فایل صوتی یا فایل ویدئویی بلند را نداریم دقیقاً براساس همین تغییر در سبک زندگی و ذائقه ما تکنولوژی های اختراع شده در فضای شبکه های اجتماعی مجازی نیز محتوا و حتا امکانات خود را تنظیم می کنند.

برای نمونه به اینستاگرام دقت کنید که امکان بارگذاری فایل ویدئویی کوتاه را دارد و یا به تعداد بازدید پیام های منتشر شده در تلگرام دقت کنید، پیام های کوتاه بیشتر بازدید شده و باز نشر می شوند، برای نمونه چندی پیش کانال تلگرامی حامیان ابراهیم رئیسی در هرمزگان گزارش سخنرانی او در جمع زنان را منتشر کرد اما گزارش کامل نبود، بلکه بطور هوشمندانه محورهای مورد تاکید در سخنان او استخراج و منتشر شده بود، و از این مهم تر که در جمله ­­کوتاهی که گزارش کوتاه یکی از موضوعات مورد تاکید و اشاره او در سخنان بود، یک کلمه کلیدی هشتک(#) خورده بود.

نقش هشتک در انتخابات/رقابت سخت هواداران کاندیداها

اصلاً همین گزینه هشتک خود یکی از امکانات تولید محتوای مختصر و پربازدید است. خوب این سبک زندگی گزیده بینی و مختصر خوانی و تکنولوژی پاسخ ده به این نیاز و باز تولید کننده این سبک از آگاهی بخشی چه نتیجه ای دارد؟

این سبک زندگی و تکنولوژی تولید شده امکان تعمق و تفکر دقیق را صلب می کند، امکان کنش های پیوسته نانمادی که با برخی از واژه­های کلیدی ایجاد می شوند را افزایش می دهد. بنابراین ستادهای انتخاباتی نیز برنامه هایشان را در این سمت تنظیم می کنند این شکل از کاربرد رسانه های عمومی در مناسبات قدرت به بسیار پیش از این باز می گردد.

بیش از همه اولین بار اصحاب مکتب فرانکفورت و خصوصاً هورکهایمر و آدرنو و مارکوزه تحت عنوان نقد صنعت فرهنگی به نقد و تحلیل تکنولوژی های ارتباط جمعی در مناسبات قدرت و سلطه پرداختند، البته در آن زمان نقد آن ها متوجه تکنولوژی هایی چون رادیو، تلویزیون، سینما و مطبوعات بود و امروزه با همین نگاه می توان نقش این تکنولوژی ها در شکل دادن به افکار عمومی توده ها را متوجه بررسی نقش شبکه های اجتماعی مجازی همچون تلگرام، اینستاگرام و… کرد.

ویژگی مهم این تکنولوژی جدید که به شبکه های اجتماعی مجازی معروف هستند توده ای تر شدن امکان دسترسی و کاربرد آن ها است، در این شبکه ها علاوه بر صاحبان قدرت و سرمایه توده­ مردم نیز می توانند محتوا تولید و منتشر کنند. عموم محتوای تولید شده در این فضا را از یک منظر می توان به دو بخش عمده­ی شخصی و غیر شخصی تقسیم کرد.

محتوای شخصی شامل عکس ها، فیلم، یادداشت ها، اظهار نظرها و خاطرات شخصی می شود که بیشتر فرد برای ثبت و اشتراک گذاری این رویدادها با بستگان و دوستان نزدیک تولید و منتشر می کند. اما محتوای غیر شخصی شامل آن پیام ها، یادداشت ها، تحلیل ها، فایل های صوتی و تصویری می شود که مربوط به مسائل حوزه­ عمومی شده و افراد برای تحلیل یک موضوع و یا نقد و اظهارنظر در خصوص یک نهاد، سیاست و یا شخصیت تولید و منتشر می کنند. البته این محتوا فقط شامل مباحث سیاسی نمی شود و در حوزه هایی دیگر چون ورزش، هنر و … نیز این گونه محتواها منتشر می شود.

قطعاً محتواهای غیرشخصی نیز در مناسبات سیاسی تاثیرگذار بوده و مدام تولید و منتشر می ­شوند. این گونه محتوای تولید شده که در انتخابات پیش رو، چه در انتخابات شوراها و چه در ریاست جمهوری، تاثیر مهمی دارند، از دو مجرای اصلی تولید و منتشر می شوند. البته لازم به یادآوری است که این به آن معنا نیست که محتواهای شخصی هیچ تاثیری در مناسبات سیاسی و انتخابات ندارند اما محتواهای عمومی تاثیر اصلی را می گذارند.

دو منبع اصلی تولید و نشر محتوای اصلی مورد بحث، یکی شامل نهادها، دستگاهها و گروهای دولتی و حاکمیتی است که هم ارکان جمهوری اسلامی ایران را دربرمی گیرد و هم شامل این نوع ارکان که در اختیار دولت های دیگر بوده و در مناسبات سیاسی درون ایران نقش بازی می کنند نیز می شود.

نقش هشتک در تولید اخبار و انتشار آن

مثلاً از این ارکان در داخل می توان به خبرگزاری های رسمی دولت و سایر نهادها اشاره کرد و در بیرون مرزها به نهادهایی چون بی بی سی و غیره اشاره کرد. این نهادها و سازمان ها فعالیت خود را به شبکه های اجتماعی مجازی نیز گسترش داده اند و پیام های تولید شده توسط آن ها، بوسیله اشخاص یا سایر نهادها به شبکه های اجتماعی مجازی وارد می شود.

اما آن مجرا یا منبع دیگر تولید محتوای شبکه های اجتماعی مجازی نهادها، سازمان ها، گروهها و اشخاص فعال در حوزه­ی عمومی هستند که برخی از آن ها در مجموعه جامعه مدنی قرار می گیرند. این بخش نیز خود به دو حوزه­ی درون مرزی و برون مرزی تقسیم می شوند.

علاوه بر این دو مجرای تولید محتوا، میزان و نوع محتوای تولید و منتشر شده در شبکه های اجتماعی مجازی نیز در شکل دهی افکار عمومی و نحوه­ی مشارکت آن ها در مناسبات سیاسی تاثیر گذار است. منظور از میزان این است که چه تعداد یا چه حجمی از این پیام های منتشر می شود؟ منظور از «نوع» هم آن است که این محتوا به چه شکل با چه ساختار و ترتیبی تولید و منتشر می شود؟ چه چیزی را به توده ها منتقل یا القاء می کند؟

در این خصوص باید یک توضیح بدهم و آن اینکه منطق حاکم بر زندگی معاصر و سبک زندگی جدید نه تنها ذائقه غذایی انسان ها را فست فودی کرده است، بلکه در مصرف سایر موضوعات روزمره نیز این سریع و کوتاه بودن سرایت کرده است. بنابراین به همین دلیل توده­ی مردم بیشتر به دنبال خواندن پیام های کوتاه و یا شنیدن و دیدن فایل های صوتی و تصویری کوتاه هستند. برخی امکانات شبکه های مجازی نیز این خصلت را تشدید کرده اند، مانند امکان بارگذاری فایل های تصویری کوتاه در اینستاگرام. در انتخابات پیش رو قطعاً آن طیفی که بهتر این منطق را درک کند بیشتر می تواند از مهم ترین ابزارهای ارتباط جمعی در ایران معاصر بهره گیرد.

در مقایسه دو طیف اصلی درگیر انتخاب ریاست جمهوری با یکدیگر باید گفت که گرچه شاید طیف اصول گرا از مجرای برخی نهادهای رسمی حاکمیت بتواند پیام های بیشتر و موثرتری را بطور مستقیم و یا غیرمستقیم تولید و منتشر کند، اما طیف موسوم به ائتلاف اعتدال گرایان و اصلاح طلبان بیشتر توانسته هژمونی و سامان مورد نظر خود را به مجاری فعال در حوزه­ی عمومی گسترش دهد و اشخاص، گروهها و انجمن ها و سازمان های فعال در این حوزه که فعالیت خود را به شبکه های اجتماعی مجازی گسترش داده و در آن جا تولید محتوا می کنند، بیشتر با طیف اعتدال و اصلاحات همگرایی دارند.

پس بنابراین اگر به شبکه های اجتماعی رجوع شود فایل ها و پیام های منتشر شده بیشتر در جهت تایید و تبلیغ جناحی است که دولت را در اختیار دارد، و این طیف از این طریق توانسته نفوذ بشتری در لایه های مختلف جامعه داشته باشد. اما این به آن معنا نیست که جناح مقابل که در نظر مردم با توسعه و گسترش این تکنولوژی های فضای مجازی مخالف بوده و یا حداقل در افکار عمومی چنین معرفی می شود، در عمل نیز این شبکه ها را بکار نمی برد.

اتفاقاً حامیان آقای ابراهیم رئیسی در هرمزگان کانال تلگرامی را راه اندازی کرده اند که دقیقا با فهم همان منطق گزیده و اختصار گویی تولید محتوای تبلیغاتی می کنند. گزارش سخنرانی ابراهیم رئیسی در دیدار با بانوان که در هفته پس از اعلام کاندیداهای تایید صلاحیت شده انجام شد در این کانال به اختصار منتشر شد. هر موضوع و مسئله مورد اشاره توسط سخنران جلسه در حد یک جمله یا یک عبارت کوتاه بیان شد. در هر جلمه یکی از واژگان هشتک خورده بود تا بهتر بتوانند متناسب با این سبک زندگی مردم با آن ها ارتباط برقرار کنند.

این سیستم هشتک زنی، هشتک بینی و هشتک خوانی یکی از منطق های اساسی حاکم بر ارتباطات انسانی در سبک زندگی معاصر است. ما در زندگی روزمره­ی خود در دنیای حقیقی نیز همیشه عجله داریم، همیشه دیرمان شده است. خیلی برای همدیگر وقت نمی گذاریم، حتا برای اعضاء خانواده خود، حال چه رسد به اینکه برای شناخت کاندیدای اصلح فرصت اختصاص دهیم. به همین دلیل اکثر تکنولوژی های ارتباط جمعی علاوه بر این که چنین دنیایی را تشدید کرده اند، توسعه خود و حفظ جایگاه خود را نیز با در نظر گرفتن این منطق تنظیم می­ کنند.

مثلاً شبکه ­های خبری در آغاز سرخط خبرهای خود را اعلام می­ کنند، و دقیقاً در این امر از همان منطق هشتک زنی بهره کافی می­برند. شبکه­های خبری مطرح دنیا در سرخط خبرهای خود سعی می­کنند حساس­ترین خبرها را بگنجانند و از آن میان سعی می­کنند در اطلاع و توضیح خبر مربوط، حساس ترین بخش آن را و حساس ترین عبارت­ها و مفاهیم مربوط به آن را در سرخط خبرها بگنجانند. در نشان دادن تصاویر هم چنین می کنند.

تکنولوژی های جدید رسانه های جمعی و خصوصاً شبکه های اجتماعی مجازی نیز علاوه بر تشدید این سبک زندگی که سطحی شدگی مشخصه بارز آن است، در توسعه و گسترش امکانات خود این ذائقه هشتکی را در نظر گرفته و امکانات و کاربری هایی که بهتر بتواند این نیاز را پاسخ دهد ایجاد می کنند.

مثلاً اینستاگرام که تقریباً امروزه یکی از پرکاربردترین شبکه های اشتراک گذاری عکس و فیلم است به این نکته خیلی توجه کرده و اساساً ساختار خود را بر اساس این منطق تنظیم کرده و یا در تلگرام نیز انواع استیکرها برای ارسال معانی و مفاهیم مورد نظر بصورت کوتاه و کم تر زمان برای تولید و مورد بازخوانی قرار داده شده و یا امکان آوردن توضیح در زیر عکس ها و فیلم ها بطور کوتاه فراهم شده و بسیاری از نمونه های دیگر گزینه های ایجاد شده برای سهولت بیشتر در تولید هشتک ها.

با فهم و درک از این منطق حاکم بر سبک زندگی و مناسبات ارتباطات انسانی است که علاوه بر ستاد دکتر ابراهیم رئیسی در هرمزگان، ستادهای همه­ی کاندیدهای اصلی در فضای مجازی و خصوصاً شبکه های اجتماعی و از آن میان بیش از همه­ در دو شبکه­ی محبوب ایرانی ها، یعنی تلگرام و اینستاگرام به تولید و نشر محتواهای گزیده و مختصر مبادرت ورزید برای نمونه با نگاهی گذرا در اینستاگرم  می توان انبوهی از تکه های فیلم های سخنرانی و تبلیغاتی روحانی را در آنجا یافت و یا ستاد انتخاباتی آقای رئیسی علاوه بر پخش فایل صوتی سخنرانی های او در استان ها و شهرستان های مختلف، سخنرانی او را بخش بخش کرده و هر بخش مورد نظر را نیز محدود به چندین قسمت تقسیم کرده و فایل های بریده آن را با گذاشتن یک یادداشت یا توضیح کوتاه که یک یا چند کلمه حساس در آن هشتک خورده منتشر می کند.

مثلاً یک سخنرانی به چندین قسمت اقتصادی، سیاسی و … تقسیم شده و فایل های صوتی بسیار کوتاه منتشر می شود، تا علاوه بر سهولت نشر و دانلود حتا کسانی که فرصت و یا حوصله چندانی برای گوش کردن و یا دیدن ندارند نیز با دیدن آن عبارت های کوتاه و جملات حساس هشتک خورده یا اختصاص زمان بسیار کوتاه آن پیام تبلیغاتی را دریافت کنند.

این موضوع در خصوص اقدام طرفداران و ستاد انتخاباتی دو کاندیدای دیگر یعنی جهانگیری و قالیباف انجام شده و گوی مقابله و مبارزه­ی انتخاباتی به چندین عبارت و مفهوم سطحی محدود شده است.

بنابراین بهره گیری از منطق هشتک در شبکه های اجتماعی تنها به یک کاندیدا محدود نمی شود و تقریبا همه آن ها که ستادهایشان در این فضا فعال هستند چنین می کنند، مثلاً به محض برگزاری یک مناظره، طرفداران و ستاد انتخاباتی هر کدام از آن ها، هر بخش از فیلم و یا صوت مناظره را که بهتر می تواند هدف انتخاباتی آن ها را تامین کند، از متن اصلی بریده و پس از هشتک گذاری در فضای مجازی منتشر می کنند. و یا اینکه پس از برگزاری مناظره و یا هر نوع نشست و سخنرانی به محظ مطرح شدن نقدهایی، طرف مقابل به شکلی فایل یا متنی بطور بسیار کوتاه و یا بریده بریده تنظیم کرده و منتشر می کند. یک نمونه از این مبارزات هشتکی (کوتاه و گذرا)  پیشنهاد وزیر نفت به آقای قالیباف در خصوص معاوضه دارایی ها است.

منطق ارتباطات مجازی هشتکی و مختصر خوانی و مختصر بینی نیز تبعات فراوانی خواهد داشت. در این خصوص باید گفت که بطور کلی نتیجه این تولید پیام های مختصر آن است که امکان تعمق در مسائل و تفکر و فهم دقیق تر این پیام ها و در مورد انتخابات: شعارها، نقدها و برنامه های اعلام شده، از بین می رود.

بنابراین توده مردم با آگاهی سطحی و یا با هیجان و احساساتی که تحریک شده اند به مشارکت فراخوانده خواهند شد. بطور کلی اقشار مشارکت کننده در انتخابات را می توان در  دو دسته  از هم جدا کرده؛ برخی از آن ها دارای شناخت اجتماعی مشخص و از پیش معینی در خصوص مسئله انتخابات و کاندیداهای و برنامه های آن ها هستند، این ها  در این کارزار هشتک پرانی انتخاباتی کم تر تحریک احساساتی شده و امکان دارد در این فرآیند تبلیغات فضای مجازی شناخت خود را تعمیق بخشیده و انتخاب خود را تغییر داده و یا با شدت بیشتری دنبال کنند و حتا خود در تولید و نشر این محتوای هشتکی به نفع انتخاب مورد نظر نیز دست بکار شوند.

اما برخی از توده های مردمی از شناخت انتخاباتی مشخص و حساب شده ای برخوردار نیستند و بیشتر در معرض شکل دادن به شناخت انتخاباتی و حتا تغییر آن قرار دارند. یکی از مهم ترین اقشار جامعه همان لایه های زیرین و اقشار کم درآمد جامعه است.

برخی از جامعه شناسان به هم فراخوانی فقر اقتصادی و فقر فرهنگی اشاره می کنند. از همین منظر این پیام های کوتاه و سطحی که مفاهیم و کلید واژه های حساس را هشتک گذار می کند بیشتر می تواند بر روی این اقشار تاثیر گذار باشد. شاید به همین دلیل بتوان بیشترین فراوانی را در بین کلید واژه های هشتک گذاری شده جناح موسوم به اصول گرا و دو کاندیدای اصلی آن ها مربوط به مفاهیم حساس در زندگی روزمره­ی این بخش از جامعه یافت. کلید واژه هایی همچون یارانه، فقر، بیکاری، مسکن مهر و … که در بین این اقشار حساسیت برانگیز است.

در بین این اقشار مختلف جامعه پیش از این شناخت اجتماعی برخی اقشار شکل گرفته و این اقشار جامعه تکلیف خود را با انتخابات مشخص کرده اند. در میان اقشاری که هنوز شناخت محکم و استواری را به دست نیاورده اند، بنا به دلایلی که گفته شد، اقشار کم درآمد و تهیدست با تحریک منافع آنی متمایل به سیاست یا کاندیدای خواهند شد. طیف اصول گرا که در حوزه­­ی مسائل فرهنگی کم تر توانسته به تحریک طبقه متوسط و اقشار فرهنگی بپردازد، به سراغ این بخش از جامعه می رود که کلید واژهای حساس در حوزه شناخت آن ها بیشتر اقتصادی و از نوع اقتصاد معیشتی لایه های کم درآمد است.

طیف سیاسی دیگر نیز به پایگاه اجتماعی مشخص خود اکتفا نکرده و با نشر هشتک هایی که به نقد سیاست های اقتصادی آنی و متکی بر پرداخت یارانه ها برای اقشار کم درآمد می پردازد در خصوص این بخش از جامعه در فضای مجازی ظاهر می شود. این طیف سیاسی علاوه بر تولید و نشر هشتک های نقد سیاست های یارانه ای که مشارکت این اقشار ضعیف را هدف گرفتند با تولید و نشر برخی کلید واژه های سیاسی و فرهنگی سعی در تجدید پایگاه خود در برخی اقشار و به مشارکت فرخواندن طیف اجتماعی موسوم به رای های خاکستری دارد.

مثلاً در مناظره ها حسن روحانی با ذکر نام برخی هنرمندان مورد به مهری قرار گرفته و یا اسحاق جهانگیری با اشاره به برخورد تند با یک جریان سیاسی و برخی احزاب امکان تکرار مفاهیم حساس و تولید هشتک های مورد نظر برای تحریک بخش مورد هدف جامعه فراهم می کنند.

این نوع تبلیغات که از هر دو طرف رقیب به شکل های مختلف و با هدف قرار دادن بخش های مختلف جامعه مشاهد می شود، به نوعی تهیج توده ی مردم را با نشر پیام های سطحی و حساس دنبال می کند، در واقع این گونه تبلیغات مبتنی بر منطق حاکم بر سبک زندگی معاصر و جامعه معاصر ایران است. این گونه تبلیغات وقتی با آن خصائص توده ای شدن جمعیت در جوامع دستخوش دگرگونی و در حال گذار درهم آمیخته می شود امکان به راه افتادن موج و رفتارهای احساساتی جمعی را در انتخابات تشدید می کند. این مسئله همان جهت دادن به آگاهی و رفتار مردم است، که بسیار پیش از این جامعه شناسان و فیلسوفان مکتب فرانکفورت آن را نقد کرده بودند. اما در همین مسیر نیز می توان با بهره گیری از پیام ها و فایل های کوتاه آگاهی از سیاست را ایجاد کرد.

با این توصیف مفصل از ابعاد مختلف شبکه های اجتماعی مجازی نمی توان بطور کلی رسانه های جمعی، را پدیده ای منفی و سطحی ساز تلقی کرد، بلکه رسانه ذاتاً خود نه منفی و آسیب زا است و نه مثبت، بلکه این اهداف کاربرد آن است که تا حدودی می تواند تبعات آن را به شکل های مختلف رقم بزند. با این وجود اگر در مقام پژوهشگری واقع بین و یک جامعه شناس که درصدد احیای رسالت خود است به واقعیت موجود جامعه ایران بنگریم، طرفداران دولت تدبیر و امید در حوزه­ی شبکه های اجتماعی مجازی پیش تازتر هستند، زیرا تولید و باز نشر محتوای این فضا توسط افراد شاخص، نهادها و گروه های مدنی بیش از مجراهای رسمی نهادهای حاکمیتی است.

خصوصاً این مجرای اشخاص مطرح و نهادهای مدنی در زمینه باز نشر مطالب موجود در فضای مجازی گزینش کرده و دست به اقدام می زنند. بنابراین با استناد به حجم مطالب و محتوای آن ها می توان طرفدان دولت وقت را پیشتاز دانست. پس در نتیجه اگر طیف اصول گرای رقیب دولت نیز می خواهد سیطره­ی خود را بر شبکه های اجتماعی مجازی گسترش دهد و از این طریق بخش بیشتری از افکار عمومی را بدست آورد، باید بتواند افراد شاخص بیشتری و همین طور تعداد افزون تری از نهادهای مدنی را با خود همراه کند.

برای اینکار باید سیطره­­ی خود را در این فضا متناسب با سلیقه و ذائقه های توده­ی مردم و نه آنگونه که خود صلاح می داند گسترش دهد. در غیر اینصورت باید در جهت تغییر ذائقه های بخش های مختلفی از جامعه تلاش کند. البته این کار بسیار زمان بر بوده و در مدت کوتاه تبلیغات انتخاباتی امکان پذیر نیست.

عمده فعالیت این طیف از آغاز مبارزات انتخاباتی در فضای مجازی محدود به نقد عملکرد دولت و شخصیت های طیف مقابل بوده است. نیتجه این گونه سیاست تنها احتمالاً می تواند منجر به دفع برخی از طرفداران رقیب شود، ولی این کافی نیست و باید بتوان این آرای دور شده از رقیب و رای های خاکستری را نیز جذب کرد تا بتوان آن هدف اصلی و فرا جناحی نظام را که مشارکت حداکثر شهروندان است تامین کرد. زیرا نسبت مشارکت سیاسی و اجتماعی شهروندان یکی از شاخص های اصلی مشروعیت سیاسی است.

جامعه شناس